2025ci il oktyabrın 7də Azərbaycanın Qəbələ şəhərində Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) Dövlət Başçıları Şurasının 12-ci Zirvə Görüşü keçirildi. Bu Zirvə görüşündə bir çox mühüm siyasi və strateji məsələlər müzakirəyə çıxarılmaqla yanaşı, Türk dünyasının birlik və həmrəylik ideyası yeni məcralar qazandı. Zirvə toplantısında çıxış edən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev isə həm Azərbaycan dövlətinin mövqeyini, həm də Türk dünyasının gələcək resurslarını və vəzifələrini əks etdirən əsas çağırışları səsləndirdi. Aşağıda həmin çıxışın əsas məqamlarını, konseptual mahiyyətini və mümkün təsirlərini təqdim edirəm. Prezident İlham Əliyev çıxışına Qəbələnin mistik və tarixi simvolikasını xatırladaraq başladı. Qəbələ, əsrlər boyu Qafqaz Albaniyasının paytaxtı olmuş, qədim dövrlərdə mədəni və siyasi mərkəz kimi formalaşmış şəhərdir. Bu, toplantının keçirildiyi yerin yalnız coğrafi deyil, həm də mənəvi-strateji əhəmiyyətini vurğulamaq üçün seçilmişdi.
Belə bir kontekst təqdim edilərək, dövlət liderlərinə “ortaq tarix, ortaq dəyərlər” zəmində bir çağırış edildi: Türk dövlətlərinin bağlantısı sadəcə coğrafi qonşuluq deyil, dərin mədəni, tarixi və ruhi qökə dayanmalıdır. Prezident İlham Əliyev vurğuladı ki, bu gün TDT artıq sırf əlaqə platforması deyil, beynəlxalq arenada nüfuzlu aktorlardan birinə çevrilməkdədir. Azərbaycan tərəfi təşkilata öz dəstəyini açıq bildirdi: Katibliyin fəaliyyətinin təminatı məqsədilə 2 milyon ABŞ dolları məbləğində ianənin ayrılması qərarlaşdırılmışdır. Bu, simvolik bir addımdır — TDT daxilində etimad və resurs bazasının möhkəmlənməsi mənasında mühüm siqnal idi. Prezident Əliyev çıxışında Azərbaycanın daxili sabitlikdən, gənc əhalidən, coğrafi mövqedən, nəqliyyat-logistika imkanlarından və təbii resurslardan bəhs etdi.
Belə şərait Türk dövlətlərinin əməkdaşlıq potensialını artırır və onların birlikdə daha güclü mənafelər həyata keçirməsinə imkan verir. Eyni zamanda, beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinin pozulduğu bir dövrdə — təhlükəsizlik və müdafiə əməkdaşlığı çağırıldı. Prezident bildirdi ki, hərbi-texniki sahədə əlaqələrin inkişafı, ortaq təlimlərin təşkili bu cür çağırışlara adekvat cavabdır. Xüsusilə diqqət çəkən təklif: 2026cı ildə Azərbaycanda Türk dövlətlərinin birgə hərbi təliminin keçirilməsi prinsipi səsləndirildi. Bu, yalnız taktiki deyil, strateji sinerji yaratmağa hesablanmış addımdır. Prezident qeyd etdi ki, artıq Zirvə görüşləri yalnız rəsmi toplantılarla məhdudlaşmır, qeyri-rəsmi görüşlər də ənənə halını alıb. Məsələn, Şuşada keçirilmiş qeyri-rəsmi Zirvə görüşü və Budapeştdə baş tutmuş görüşlər Türk dövlətləri arasında fikir mübadiləsi və strateji koordinasiya üçün vacib platformalardır. Bununla bərabər, Prezident Türkoloji Qurultayın 100 illik yubileyinin TDT formatında təntənəli şəkildə keçirilməsini təklif etdi — mədəni və tarixşünaslıq sahəsində yeni enerjinin yaranmasına işarədir.
Əliyev çıxışında Qarabağın və Şərqi Zəngəzurun bərpasına yönəlmiş təşəbbüslərə diqqət çəkdi və qardaş ölkələrə təşəkkürünü bildirdi. O qeyd etdi ki, bu bölgələrdə məktəblər, uşaq mərkəzləri, məscidlər tikilmiş və istifadəyə verilmişdir — bunlar həm konkret layihələrdir, həm də uzunmüddətli idealların göstəricisidir. Xüsusilə türkmən dövlətinin Füzulidə məscid tikintisi təklifinə diqqət çəkilərək, bunun təməlqoyma mərasimində qardaş dövlətlərin rəhbərlərinin iştirakı da qeyd edildi. Prezidentin çıxışı, Türk dövlətləri arasında siyasi, iqtisadi və hərbi əməkdaşlıq ağını gücləndirmə niyyətini ortaya qoydu. Bu, yalnız ikitərəfli əlaqələr deyil, çoxşaxəli bir mərkəzi koordinasiya sisteminin qurulmasına yönəlik çağırışdır. Çıxışda mədəni yaddaş, etnik və dil birliyi tezisi daim ön planda saxlanıldı — bu, “Türk dünyası bir ailədir” ideyasını yenidən canlandırmaq məqsədilə idi. Belə bir çağırışın səsləndirilməsi kontekstdən asılı olaraq müxtəlif reaksiya doğura bilər.
Regionda gərginlik və təhlükəsizlik sferasında ehtiyatlar yüksəkdir. Buna görə də, birgə təlimlərin təşviqi, sınaq mərhələsi kimi qəbul edilə bilər. Əsas məqam: bu təlimlər yalnız simvolik olmamalı, struktur və koordinasiya elementlərini içməlidir. Qarabağ, Şərqi Zəngəzur, infrastruktur layihələri (məktəblər, yollar, enerji xətləri) bu çıxışda həm ideoloji, həm də praktiki sahələrdə irəliləyiş etmək istənilən hədəflərdir. Qardaş ölkələrin belə layihələrdə iştirakı, yalnız yardımçi rol deyil, investisiya və strateji tərəfdaşlıq nişanəsi kimi təqdim edildi. Təşəbbüslərin icrası üçün institusional mexanizmlərin, maliyyə mexanizmlərinin və monitorinq sistemlərinin qurulması vacib olacaq. Hərbi təlimlər ideyası bəzi dövlətlərdə milli suverenlik, koordinasiya çağırışları, təhlükəsizlik balansı riskləri qazandıra bilər.
Xarici aktorların (regional güclər, böyük dövlətlər) reaksiyası da bu əməkdaşlığa təsir edə bilər: bu kimi təşəbbüslər bəzən balans siyasətlərində dəyişikliklər yaratmağa yönələ bilər. Prezident İlham Əliyevin Qəbələdəki çıxışı, Türk Dövlətləri Təşkilatının gələcək perspektivlərini aktiv şəkildə yenidən düşünmə çağırışıdır. Bu çıxış yalnız rəsmi nitq deyil, ideoloji manifestdir — mədəni bağların gücləndirilməsi, strateji əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi və regional sabitliyə xidmət etmə məqsədi daşıyır. Əlbəttə, ideyadan praktik realizasiyaya keçid mübariz və mürəkkəb olacaq. Lakin bu nitq — istiqamətverici bir siqnaldır: Türk dövlətlər arasında yalnız coğrafi yaxınlıq yox, ortaq gələcəyi inşa etmək niyyəti. Çıxışda mədəni yaddaş, etnik və dil birliyi tezisi daim ön planda saxlanıldı — bu, “Türk dünyası bir ailədir” ideyasını yenidən canlandırmaq məqsədilə idi.
Belə bir çağırışın səsləndirilməsi kontekstdən asılı olaraq müxtəlif reaksiya doğura bilər. Regionda gərginlik və təhlükəsizlik sferasında ehtiyatlar yüksəkdir. Buna görə də, birgə təlimlərin təşviqi, sınaq mərhələsi kimi qəbul edilə bilər. Əsas məqam: bu təlimlər yalnız simvolik olmamalı, struktur və koordinasiya elementlərini içməlidir. Qarabağ, Şərqi Zəngəzur, infrastruktur layihələri (məktəblər, yollar, enerji xətləri) bu çıxışda həm ideoloji, həm də praktiki sahələrdə irəliləyiş etmək istənilən hədəflərdir.
Qardaş ölkələrin belə layihələrdə iştirakı, yalnız yardımçi rol deyil, investisiya və strateji tərəfdaşlıq nişanəsi kimi təqdim edildi. Təşəbbüslərin icrası üçün institusional mexanizmlərin, maliyyə mexanizmlərinin və monitorinq sistemlərinin qurulması vacib olacaq. Hərbi təlimlər ideyası bəzi dövlətlərdə milli suverenlik, koordinasiya çağırışları, təhlükəsizlik balansı riskləri qazandıra bilər.
Xarici aktorların (regional güclər, böyük dövlətlər) reaksiyası da bu əməkdaşlığa təsir edə bilər: bu kimi təşəbbüslər bəzən balans siyasətlərində dəyişikliklər yaratmağa yönələ bilər. Prezident İlham Əliyevin Qəbələdəki çıxışı, Türk Dövlətləri Təşkilatının gələcək perspektivlərini aktiv şəkildə yenidən düşünmə çağırışıdır. Bu çıxış yalnız rəsmi nitq deyil, ideoloji manifestdir — mədəni bağların gücləndirilməsi, strateji əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi və regional sabitliyə xidmət etmə məqsədi daşıyır. Əlbəttə, ideyadan praktik realizasiyaya keçid mübariz və mürəkkəb olacaq. Lakin bu nitq — istiqamətverici bir siqnaldır: Türk dövlətlər arasında yalnız coğrafi yaxınlıq yox, ortaq gələcəyi inşa etmək niyyəti
İlham Quliyev
Yeni Azərbaycan partiyası, məsləhətçi
